حکمت 208 نهج البلاغه: مراحل خودسازى
(اخلاقى، تربیتى)
وَ قَالَ (علیه السلام) : مَنْ حَاسَبَ نَفْسَهُ رَبِحَ وَ مَنْ غَفَلَ عَنْهَا خَسِرَ وَ مَنْ خَافَ أَمِنَ وَ مَنِ اعْتَبَرَ أَبْصَرَ وَ مَنْ أَبْصَرَ فَهِمَ وَ مَنْ فَهِمَ عَلِمَ.
و درود خدا بر او، فرمود: (1) هر که بحساب خویش رسیدگى نمود سود برد، و هر که از آن غافل ماند زیان کرد، (2) و هر که (از خدا) ترسید (از عذاب و کیفر روز رستخیز) آسوده باشد، (3) و هر که (از دنیا) پند گرفت (در کار آخرت) بینا گردید، و هر که بینا شد (نیک و بد را) فهمید و دریافت، و هر که فهمید (بخدا شناسى) دانا گردید.
شرح حکمت:
رسول اکرم (صلى الله علیه وآله) مى فرمایند: «انسان فرد باایمانى نخواهد بود مگر زمانى که با دقت اعمال خود را محاسبه کند; دقیق تر از آنچه شریک به حساب شریک خود مى رسد یا مولا به حساب بنده خویش.»
قرآن مجید مى فرماید: روز قیامت خطاب به گناهکاران مى شود و خداوند به آنها مى گوید: «این نامه اعمال شماست که ما نوشته ایم و به حق بر ضدّ شما سخن مى گوید; ما آنچه را انجام مى دادید مى نوشتیم. (29 جاثیه)»
خوف از خدا یعنى خوف از عدالت و مجازات هاى عادلانه اوست. در تعلیمات دینى ما کراراً آمده است که انسان باایمان باید با دو بال خوف و رجا پرواز کند.
در وصایای لقمان به فرزندش چنین آمده: «آن گونه از خداوند عزوجل ترسان باش که اگر تمام اعمال نیک جن و انس را به جا آورى احتمال ده که تو را (به سبب بعضى از اعمالت) عذاب مى کند و آنچنان به خداوند امیدوار باش که اگر گناه انس و جن را انجام داده باشى ممکن است مشمول رحمت او واقع شوى».
راوى خدمت امام صادق(علیه السلام) عرض مى کند: جمعى از دوستان شما هستند که خود را آلوده گناهان مى کنند و مى گویند: امید (به رحمت خدا و محبت اهل بیت) داریم، امام فرمود: «آنها دروغ مى گویند از دوستان ما نیستند». سپس افزود: «آنها کسانى هستند که در چنگال آرزوها گرفتار شده اند (زیرا) کسى که امید به چیزى داشته باشد براى آن عمل مى کند و کسى که از چیزى بترسد از آن مى گریزد.»
امام علی (علیه السلام) در سه جمله اخیر از این حکمت به این نکته اشاره مى کند که اگر انسان با چشم عبرت به اطراف خود بنگرد به حقایق این عالم آشنا مى شود، سپس به تحلیل آن حقایق مى پردازد و نتایج آن را درک مى کند و کسى که به اسباب و نتایج آن حقایق آشنا مى گردد عالم مى شود; یعنى راه را به سوى مقصد پیدا مى کند.