حدیث شماره 2 باب سعادت و شقاوت کتاب توحید اصول کافی
ابوبصیر گوید خدمت امام صادق (علیه السلام) نشسته بودم که شخصى از او پرسید قربانت گردم اى پسر پیامبر به چه جهت شقاوت دامنگیرگناهکاران شد تا خداوند در علم خود بر عمل ایشان حکم به عذاب کرد؟ امام (علیه السلام) فرمودند: «اى سوال کننده، هیچ یک از بندگان خدا عزوجل به حق و شایستگی نتواند نسبت به حکم او قیام کند (و چنانکه شایسته او است انجام وظیفه نماید) و چون این مطلب را دانست (به آن حکم کرد) به اهل محبت خویش نیروى معرفتش عطا فرمود و سنگینى عمل (و اطاعت خویش) را از ایشان برداشت به طوری که سزاوار آن بودند، و به اهل معصیت نیروى معصیت بخشید براى آنچه از پیش نسبت به ایشان مى دانست و ایشان را از توانائى پذیرش از خود باز داشت و حال آنها با آنچه از پیش نسبت به ایشان مى دانست موافق گشت (چون به دنیا آمدند آن نیرو را در معصیت صرف کردند) و نتوانستند وضعیتى پیش آورند که ایشان را از عذاب او برهاند. چرا که علمش به باور حقیقی سزاوارتر است، این است معنى «خدا خواست هر چه را خواست» و این است راز او.»
شرح:
این حدیث شریف مربوط به باب طینت است که ان شاءالله در اول جلد سوم به تفصیل بیان مى شود زیرا ظاهراً سؤال از این است که از کجا و به چه علت دسته اى در اول خلقت محکوم به شقاوت و عذاب خدا گشتند؟ امام پس از آنکه به مناسبت مقام اولا حال اهل سعادت را بیان مى کند نسبت به اهل شقاوت مى فرماید چون خدا مى دانست یک دسته از مخلوقش پس از آنکه به دنیا آیند طریق گناه و نافرمانى سپارند بدین جهت هنگام خلقت به آنها نیروى معصیت داد و ایشان از پذیرش اطاعت خود ممنوع کرد و این عمل براى این است که خدا به هر کس آنچه سزاوارست عنایت کند و توفیقات و الطاف خاصه خود را بی جا صرف نکند. طریقه و روش خردمندان این است که لباس نفیس و گران قیمت را بر تن نوکر و فرزندی که در خاک می غلطد نکنند و اسبى که گاز مى گیرد افسارش کنند، با این تفاوت که انسان چون علمش کوتاه است هر چیزى را مى آزماید و سپس به طوری که سزاورا است عمل مى کند ولى خداى تعالى چون که علام الغیوب است و هر پنهانى نزدش آشکار مى باشد و گذشته و آینده هر چند که دور، هم باشد از نظر علم او روشن است این عمل را پیش از خلقت انسان انجام مى دهند یعنى هر چیز به جاى خود مى گذارد، این است آنچه به فکر ناقص ما نسبت به بیان این حدیث شریف مى رسد، ولى علامه مجلسى قدس الله سره این حدیث را در نهایت صعوبت و اشکال معرفى کرده و تطبیق آن را بر مذهب عدلیه محتاج یتکلفات دانسته است، به نظر کوتاه ما صعوبت و اشکال در نظر مقدس ایشان از آن جهت پیدا شده که جمله «لسبق علمه فیهم» را چنین معنى کرده است: چون خدا مى دانست که مخلوق تا ابزار و نیروى انجام تکلیف نداشته باشند نمى توانند تکلیف را انجام دهند لذا به آنها نیرو داد و اگر آن نیرو نمى داد جبراً و قهراً معصیت مى کردند.