رمز حیات

حدیث شماره ۱۵ کتاب عقل و جهل اصول کافی

حضرت صادق علیه السلام فرمود: هیچگاه پیغمبر با مردم از عمق عقل خویش سخن نگفت بلکه مى فرمود: ما گروه پیغمبران مأموریم که با مردم به اندازه عقل خودشان سخن گوئیم.

حدیث شماره ۱۴ کتاب عقل و جهل اصول کافی
قسمت سوم

... پس تمام این صفات (هفتاد و پنج گانه) که لشگریان عقلند جز در پیغمبر و جانشین او و مؤمنینى که خدا دلش را به ایمان آزموده جمع نشود، اما دوستان دیگر ما برخى از اینها را دارند و متدرجاً همه را دریابند و از لشکریان جهل پاک شوند آنگاه با پیغمبران و اوصیاءشان در مقام اعلى همراه شوند و این سعادت جز با شناختن عقل و لشکریانش و دورى از جهل و لشکریانش به دست نیاید. خدا ما و شما را به فرمانبرى و طلب ثوابش موفق دارد. (در متن جنود عقل و جهل را هفتاد و پنج ذکر کرده و در توجیه هفتاد و هشت و ظاهراً بعضى به عبارت دیگر تکرار شده.)

شرح:
مقصود از جهل یا شیطان است و یا همان قوه اى که انسان را به کار زشت و گناه دعوت مى کند و وسوسه مى نماید و این در فرشتگان نیست از این جهت هیچ یک از هفتاد و پنج لشکر جهل که در این حدیث شریف نام برده شده در اختیار ایشان (فرشتگان) نیست. و انسان آنگاه از فرشته برتر شود که با وجود آنکه استعداد پذیرش این صفات زشت را دارد و آنها را متصف نگردد و آنها را در خود راه ندهد و مراد به عقل هم چنانچه در حدیث اول گفتیم قوه اى است که انسان را به فضائل و کارهاى نیک وا مى دارد و لشکریان او هم در برابر لشکریان جهل صف کشیده و همیشه نفس انسان میدان معرکه و محل زد و خورد و کارزار این دو صف مى باشد.

حدیث شماره ۱۴ کتاب عقل وجهل اصول کافی
قسمت دوم

... و خردمندى و ضد آن بى خردى؛ و خاموشى و ضد آن پرگوئى؛ و رام بودن و ضد آن گردن کشى؛ و تسلیم حق شدن و ضد آن تردید کردن؛ و شکیبایى و ضد آن بى تابى؛ و چشم پوشى و ضد آن انتقام جوئى؛ و بى نیازى و ضد آن نیازمندى؛ و به یاد داشتن و ضد آن بى خبر بودن؛ و در خاطر نگه داشتن و ضد آن فراموشى؛ و مهرورزى و ضد آن دورى و کناره گیرى؛ و قناعت و ضد آن حرص و آز؛ و تشریک مساعى و ضد آن دریغ و خوددارى؛ و دوستى و ضد آن دشمنى؛ پیمان دارى و ضد آن پیمانشکنى؛ و فرمانبرى و ضد آن نافرمانى؛ سرفرودى و ضد آن بلندى جستن؛ و سلامت و ضد آن مبتلا بودن؛ و دوستى و ضد آن تنفر و انزجار؛ و راستگوئى و ضد آن دروغگوئى؛ و حق و درستى و ضد آن باطل و نادرستى؛ و امانت و ضد آن خیانت؛ و پاکدلى و ضد آن ناپاکدلى؛ و چالاکى و ضد آن سستى؛ و زیرکى و ضد آن کودنى؛ و شناسایى و ضد آن ناشناسائى؛ و مدارا و رازدارى و ضد آن راز فاش کردن؛ و یک روئى و ضد آن دَغَلى؛ و پرده پوشى و ضد آن فاش کردن؛ و نماز گزاردن و ضد آن تباه کردن نماز؛ و روزه گرفتن و ضد آن روزه خوردن؛ و جهاد کردن و ضد آن فرار از جهاد؛ و حج گزاردن و ضد آن پیمان حج شکستن؛ و سخن نگهدارى و ضد آن سخن چینى؛ و نیکى به پدر و مادر و ضد آن نافرمانى پدر و مادر؛ و با حقیقت بودن و ضد آن ریاکارى؛ و نیکى و شایستگى و ضد آن زشتى و ناشایستگى؛ و خودپوشى و ضد آن خودآرائى؛ و تقیه و ضد آن بى پروائى؛ و انصاف و ضد آن جانب دارى باطل؛ و خودآرائى براى شوهر و ضد آن زنا دادن؛ و پاکیزگى و ضد آن پلیدى؛ و حیا و آزرم و ضد آن بى حیائى؛ و میانه روئى و ضد آن تجاوز از حد؛ و آسودگى و ضد آن خود را به رنج انداختن؛ و آسان گیرى و ضد آن سختى گیرى؛ و برکت داشتن و ضد آن بى برکتى؛ و تن درستى و ضد آن گرفتارى؛ و اعتدال و ضد آن افزون طلبى؛ و موافقت با حق و ضد آن پیروى از هوس؛ و سنگینى و متانت و ضد آن سبکى و جلفى؛ و سعادت و ضد آن شقاوت؛ و توبه و ضد آن اصرار برگناه؛ و طلب آمرزش و ضد آن بیهوده طمع بستن؛ و دقت و مراقبت و ضد آن سهل انگارى؛ دعا کردن و ضد آن سَر باز زدن؛ و خرمى و شادابى و ضد آن سستى و کسالت؛ و خوش دلى و ضد آن اندوهگینى؛ مأنوس شدن و ضد آن کناره گرفتن؛ و سخاوت و ضد آن بخیل بودن...

حدیث شماره ۱۴ کتاب عقل و جهل اصول کافی
قسمت اول

سماعه گوید خدمت حضرت صادق علیه السلام بودم و جمعى از دوستانش هم حضور داشتند که ذکر عقل و جهل به میان آمد حضرت فرمود: عقل و لشکرش و جهل و لشکرش را بشناسید، سماعه گوید من عرض کردم قربانت گردم غیر از آنچه شما به ما فهمانیده اید نمى دانیم. حضرت فرمود: خداى عزوجل عقل را از نور خویش و از طرف راست عرش آفرید و آن مخلوق اول از روحانیین است، پس بدو فرمود: پس رو، او پس رفت؛ سپس فرمود: پیش آى، پیش آمد. خداى تبارک و تعالى فرمود: تو را با عظمت آفریدم و بر تمام آفریدگانم شرافت بخشیدم سپس جهل را تاریک و از دریاى شور و تلخ آفرید به او فرمود پس رو، پس رفت؛ فرمود پیش بیا، پیش نیامد. فرمود: گردن کشى کردى؟ او را از رحمت خود دور ساخت سپس براى عقل هفتاد و پنج لشکر قرار داد. چون جهل مکرمت و عطاء خدا را نسبت به عقل دید دشمنى او را در دل گرفت و عرض کرد پروردگارا این هم مخلوقى است مانند من. او را آفریدى و گرامیش داشتى و تقویتش نمودى، من ضد او هستم و بر او توانایى ندارم آنچه از لشکر به او دادى به من هم عطا کن. فرمود بلى مى دهم ولى اگر بعد از آن نافرمانى کردى تو را و لشکر تو را از رحمت خود بیرون مى کنم. عرض کرد خشنود شدم. پس هفتاد و پنج لشکر به او عطا کرد. و هفتاد و پنج لشکرى که به عقل عنایت کرد (و نیز هفتاد و پنج لشکر جهل) بدین قرار است:
نیکى و آن وزیر عقل است و ضد او را بدى قرار داد؛ که آن وزیر جهل است؛ و ایمان و ضد آن کفر؛ و تصدیق حق و ضد آن انکار است؛ و امیدوارى و ضد آن نومیدى؛ و دادگرى و ضد آن ستم؛ و خشنودى و ضد آن قهر و خشم؛ و سپاسگذارى و ضد آن ناسپاسى؛ و چشم داشت رحمت خدا و ضد آن یأس از رحمتش؛ و توکل و اعتماد به خدا و ضد آن حرص و آز؛ و نرم دلى و ضد آن سخت دلى؛ و مهربانى و ضد آن کینه توزى؛ و دانش و فهم و ضد آن نادانى؛ و شعور و ضد آن حماقت؛ و پاکدامنى و ضد آن بى باکى و رسوائى؛ و پارسائى و ضد آن دنیا پرستى؛ و خوش رفتارى و ضد آن بدرفتارى؛ و پروا داشتن و ضد آن گستاخى؛ و فروتنى و ضد آن خودپسندى؛ و آرامى و ضد آن شتابزدگى؛ ...

حدیث شماره ۱۳ کتاب عقل و جهل اصول کافی

امیرالمومنین علیه السلام فرمود: عقل پرده ایست پوشاننده، و فضل جمالی است هویدا؛ پس نادرستی های اخلاقت را به فضلت بپوشان و با عقلت هوست را بکش. تا دوستى تو با مردم سالم بماند و دوستى آنها با تو ظاهر گردد.

شرح:
خواهش هاى نفسانى انسان همیشه او را تهییج و به ستم و کار زشت تحریک مى کنند ولى انسان عاقل به وسیله عقلش شهوت را خاموش مى کند و روى آنها پرده مى اندازد تا از طرف آن آزارى به مردم نرسد و به راستى و حقیقت مردم را دوست داشته باشد و نیز عاقل اگر بعضى از صفات نیک را ندارد یا ناقص دارد به سبب نیکى و احسانى که به مردم مى کند جلوه اى پیدا مى کند و محبت آنها را نسبت به خود جلب مى نماید.

حدیث شماره ۱۲ کتاب عقل و جهل اصول کافی
قسمت نهم

اى هشام امیر المؤمنین علیه السلام مى فرمود: از جمله علامات عاقل این است که سه خصلت در او باشد. 1- چون از او پرسند جواب دهد 2- و چون مردم از سخن در مانند او سخن گوید 3- و نظری ارائه دهد که به مصلحت همگنان باشد. کسى که هیچ یک از این صفات ندارد احمق است. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: در صدر مجلس نباید نشیند مگر مردى که این سه خصلت یا یکى از آنها را داشته باشد و کسى که چیزی از این خصلت ها در اونباشد و در صدر نشیند، احمق است. و حسن بن على علیه السلام فرمود: حاجات خود را از اهلش خواهید عرض شد اى پسر پیغمبر اهلش چه کسانی هستند؟ فرمود: آنها که خدا در کتابش بیان کرده و یاد نموده و فرموده: «تنها صاحبان خرد متذکر می شوند (9 زمر)» و آنها خردمندانند. و على بن حسین علیهما السلام فرمود: همنشینى با خوبان موجب صلاح و آداب دانشمندان موجب افزایش عقل و فرمانبرى از حاکمان عادل کمال عزت و بهره بردارى از مال کمال مردانگى است. راهنمایی کسی که مشورت می خواهد اداى حق نعمت و خوددارى از آزاررسانی نشانه کمال عقل و مایه آسایش تن در دنیا و آخرت است.
اى هشام؛ عاقل به کسى که بترسد تکذیبش کند، سخنی نمی گوید و از آنکس که بترسد مضایقه اش دارد، چیزى نمی خواهد و به آنچه توانا نیست، وعده نمی دهد و به آنچه در امیدواریش سرزنش شود، امید نمی بندد و به کارى که بترسد در آن درماند، اقدام نمی کند.

شرح :
مقصود اصلى و تکیه گاه سخن در این حدیث شریف طولانى همانا عقل و عاقل است چه در اصل سخن خود حضرت و چه در آیات کریمه اى که از قرآن استشهاد فرمود و چه در اخبارى که از اجداد بزرگوارش نقل مى فرماید حتى نکوهش اکثریت و ستایش عقلیت از این نظر است که بیشتر مردم تعقل نمى کنند و شکرگزاران مؤمن نیکوکار همواره در اقلیت اند.

حدیث شماره ۱۲ کتاب عقل و جهل اصول کافی
قسمت هشتم

... اى هشام! هر که بی نیازی و توانگرىِ بدون مال و آسایش دل از حسد و سلامت دین خواهد، باید با تضرع و زارى از خدا بخواهد که عقلش را کامل کند؛ زیرا عاقل به قدر احتیاج قناعت کند و آنکه به قدر احتیاج قناعت کند بى نیاز گردد و کسى که به قدر احتیاج قناعت نکند هرگز به بى نیازى نرسد.
اى هشام خداوند از زبان مردمى نیک کردار بازگو کرده است که آنان گفتند: «پروردگارا بعد از آنکه ما را هدایت فرمودى دل هایمان را منحرف مساز و ما را از نزد خویش رحمتى بخشاى که تو بخشاینده اى (8 آل عمران)» زیرا دانستند که دل ها منحرف مى شوند و به [دوران] کورى و گمراهى خویش بر می گردند. همانا از خدا نترسد کسى که از جانب خداوند خردمند نگردد و کسى که از جانب خدا خرد نیابد دلش بر شناختى استوار گره نخورد. شناختى که آن را ببیند و حقیقت آن را در دلش بیابد؛ و هیچ کس چنین نباشد مگر کسى که گفتارش با کردارش بخواند و نهانش با آشکارش موافق باشد؛ زیرا خدایى که اسمش مبارک است بر عقل درونى پنهان، جز به ظاهرى که از باطن حکایت کند دلیلى نگذاشته است.
اى هشام امیر المؤمنین علیه السلام مى فرمود: خدا با چیزى بهتر از عقل پرستش نشود و عقل انسان کامل نیست مگر آنکه چند صفت در او باشد: مردم از کفر و شرش در امان و به نیکى و هدایتش امیدوار باشند، زیادى مالش را بخشیده و زیاده گو نباشد، بهره او از دنیا مقدار قوتش (خوراک روزانه) باشد و تا زنده است از دانش سیر نشود، در نزد او ذلت با خدا محبوب تر از عزت با غیرخدا باشد و تواضع را از شرافت دوست تر دارد، نیکى اندک دیگران را زیاد و نیکى بسیار خود را اندک شمارد، همه مردم را از خود بهتر و خود را از همه بدتر داند و این تمام مطلب است.
اى هشام عاقل دروغ نگوید اگر چه دلخواه او باشد.
اى هشام کسى که جوانمردی ندارد دین ندارد و کسى که عقل ندارد جوانمردى ندارد و با ارزش ترین مردم کسى است که دنیا براى او ارزش و منزلتى نداشته باشد. بدانید که پیکرهاى شما بهایى جز بهشت ندارد پس آنها را به غیر از بهشت نفروشید...

حدیث شماره ۱۲ کتاب عقل و جهل اصول کافی
قسمت هفتم

... اى هشام چگونه کردارت نزد خدا پاک باشد در حالی که دلت تو را از فرمان پروردگار باز داشته و علیه عقلت از هوست فرمان برده باشى.
اى هشام صبر بر تنهائى، نشانه قوت عقل است. کسى که از خدا خردمندى گرفت از اهل دنیا و دنیاطلبان کناره گیرد و به آنچه نزد خداست بپردازد و خدا انیس وحشت او و یار تنهائى او و اندوخته او هنگام تنگدستى و عزیز کننده اوست، بدون فامیل و تبار.
اى هشام حق (حقیقت) براى فرمانبردارى از خدا نصب شده است، و نجات میسر نشود جز به فرمانبردارى و فرمانبردارى با علم و علم با آموزش به دست آید، و آموزش به عقل وابسته است، و علم جز از دانشمند الهى به دست نیاید، و شناختن علم به وسیله عقل است.
اى هشام کردار اندک از عالم چند برابر پذیرفته شود و کردار زیاد از هواپرستان و نادانان پذیرفته نگردد.
اى هشام همانا عاقل به کم و کاست دنیا و داشتن حکمت خشنود است ولی با کم کاست حکمت و رسیدن به دنیا خشنود نیست؛ از این رو تجارتشان سودمند گشته است.
اى هشام همانا خردمندان زیاده بر احتیاج از دنیا را کنار نهادند تا چه رسد به گناهان؛ با اینکه ترک دنیا فضیلت است و ترک گناه لازم.
اى هشام عاقل به دنیا و اهل دنیا نگریست و دانست که دنیا جز با زحمت دست ندهد و به آخرت نگریست و دانست که آن هم جز با زحمت به دست نیاید، پس با زحمت در جستجوى پاینده تر آن برآمد (یعنى چون دید به دست آوردن دنیا و آخرت هر دو احتیاج به زحمت دارد با خود گفت چه بهتر که این زحمت را در راه تحصیل آخرت پاینده متحمل شوم).
اى هشام! خردمندان به دنیا بى رغبتند و به آخرت مشتاق؛ زیرا مى دانند که دنیا طالب است و مطلوب .و آخرت نیز طالب است و مطلوب؛ پس هر که آخرت را طلب کند، دنیا در طلب او برآید تا او روزى خود را از آن به تمام و کمال دریافت دارد و هر که دنیا را طلب کند، آخرت در طلب او برآید و مرگ به سراغش آید و دنیا و آخرتش را بر او تباه گرداند...

حدیث شماره ۱۲ کتاب عقل و جهل اصول کافی
قسمت ششم

... اى هشام لقمان به پسرش گفت: حق را گردن نه تا عاقلترین مردم باشى، همانا زیرکى در برابر حق ناچیز است؛ پسر عزیزم دنیا دریاى ژرفى است که خلقى بسیار در آن غرقه شدند (اگر از این دریا نجات مى خواهى) باید کشتیت در این دریا تقواى الهى و آکنده آن ایمان و بادبانش توکل و ناخدایش عقل و رهبریش دانش و لنگرش شکیبائى باشد.
اى هشام براى هر چیز رهبرى است و رهبر عقل اندیشیدن و رهبر اندیشیدن خاموشى است و براى هر چیزى مرکبى است و مرکب عقل تواضع است و براى نادانى تو همین بس که مرتکب کارى شوى که از آن نهى شده اى.
اى هشام خدا پیغمبران و رسولانش را به سوى بندگان نفرستاد مگر براى آنکه از خدا خردمند شوند (یعنى معلومات آنها مکتسب از کتاب و سنت باشد نه از پیش خود) پس هر که نیکوتر پذیرد معرفتش بهتر است و هر که به فرمان خدا داناتر باشد عقلش نیکوتر است و کسی که عقلش کاملتر است مقامش در دنیا و آخرت بالاتر است.
اى هشام خدا بر مردم دو حجت دارد: حجت آشکار و حجت پنهان، حجت آشکار رسولان و پیغمبران و امامان علیهم السلام هستند و حجت پنهان عقل مردم است.
اى هشام عاقل کسى است که حلال او را از سپاسگزارى باز ندارد و حرام بر صبرش چیره نشود.
اى هشام هر که سه چیز را بر سه چیز مسلط سازد به ویرانى عقلش کمک کرده است: آنکه پرتو فکرش را با آروزى درازش تاریک کند و آنکه شگفتی هاى حکمتش را با گفتار بیهوده اش نابود کند و آنکه پرتو اندرز گرفتن خود را با خواهش هاى نفسش خاموش نماید (هر که چنین کند) گویا هوس خود را بر ویرانى عقلش کمک داده و کسى که عقلش را ویران کند دین و دنیاى خویش را تباه ساخته است...

حدیث شماره ۱۲ کتاب عقل و جهل اصول کافی
قسمت پنجم

...اى هشام سپس خداوند از صاحبان عقل به نیکوترین وجه یاد نموده و ایشان را به بهترین زیور آراسته و فرموده «(خدا) دانش و حکمت را به هر کس بخواهد (و شایسته بداند) می‏دهد، و به هر کس دانش داده شود، خیر فراوانی داده شده است. و جز خردمندان، (این حقایق را درک نمی‏کنند، و) متذکر نمی گردند. (269 بقره)» و فرموده «و استواران در دانش [و چیره دستان در بینش] می گویند: ما به همه آن ایمان آوردیم، همه از طرف پروردگار ماست. و جز صاحبان عقل، متذکر نمی‏شوند (و این حقیقت را درک نمی‏کنند.) (7 آل عمران)» و فرموده «مسلما در آفرینش آسمانها و زمین و آمد و رفت شب و روز، نشانه‏ های (روشنی) برای صاحبان خرد و عقل است. (190 آل عمران)» و فرموده « آیا کسی که می داند آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده حق است همانند کسی است که نابیناست؟! تنها صاحبان اندیشه متذکر می‏شوند! (19 رعد)» و فرموده «[آیا چنین انسان کفران کننده ای بهتر است] یا کسی که در ساعات شب به عبادت مشغول است و در حال سجده و قیام، از عذاب آخرت می‏ترسد و به رحمت پروردگارش امیدوار است، بگو آیا کسانی که می‏دانند با کسانی که نمی‏دانند یکسانند؟ تنها صاحبان خرد متذکر می‏شوند! (9 زمر)» و فرموده «این کتاب پربرکتی است که آن را بر تو نازل کرده ایم تا آیاتش را تدبّر کنند و خردمندان متذکّر شوند. (29 ص)» و فرموده «ما به موسی هدایت بخشیدیم و آن کتاب را (که هدایت و پند صاحبان عقل بود) میراث بنى اسرائیل کردیم. (53 غافر)» و فرموده «و پیوسته تذکر ده، زیرا تذکر برای مؤمنان سودمند است. (55 ذاریات)»
اى هشام خداى تعالى در کتابش مى فرماید «در این (کتاب) تذکری است برای آن کس که عقل دارد. (37 ق)» و فرموده (12 سوره 31) «همانا به لقمان حکمت دادیم (12 لقمان)» فرمود مقصود از حکمت عقل و فهم است...

حدیث شماره ۱۲ کتاب عقل و جهل اصول کافی
قسمت چهارم

...اى هشام خدا اکثریت را نکوهش نموده و فرموده « اگر از بیشتر مردم روی زمین پیروی کنی تو را از راه خدا گمراه می کنند (116 انعام)» و فرمود « و اگر از آنان بپرسی: چه کسی آسمان ها و زمین را آفریده است؟ قطعاً می گویند: خدا. بگو: همه ستایش ها ویژه خداست [آیا درک می کنند که همه امور به دست خداست؟ نه] بلکه بیشترشان معرفت و دانش ندارند. (25 لقمان)» و فرمود «و اگر از آنها بپرسی چه کسی از آسمان آبی نازل کرد و به وسیله آن زمین را بعد از مردنش احیا نمود؟ می‏گویند: الله، بگو ستایش مخصوص خداست، اما اکثر آنها عقل خود را به کار نمی گیرند (تا این حقیقت را دریابند.) (63 عنکبوت)»
اى هشام سپس اقلیت را ستوده و فرموده «و عده کمی از بندگانم شکرگزارند (13 سبا)» و فرموده «(و قطعاً بسیاری از معاشران و شریکان به یکدیگر ستم می کنند، به جز کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند) و اینان اندک اند. (24 ص)» و فرموده «مرد مومنی از آل فرعون که ایمان خود را پنهان می‏داشت گفت، آیا می‏خواهید کسی را به قتل برسانید بخاطر اینکه می‏گوید پروردگار من الله است؟! (28 غافر)» و فرموده «و هر که ایمان آورده در کشتی سوار کن. و گرویدگان به نوح عده قلیلی بیش نبودند. (40 هود)» و فرمود: «ولى بیشتر آنان نمى‏ دانند (55 یونس)» و فرموده «بیشترشان تعقّل نمی کنند. (63 عنکبوت)» و فرموده و بیشترشان ادراک نمی کنند...

حدیث شماره ۱۲ کتاب عقل و جهل اصول کافی
قسمت سوم

... اى هشام سپس کسانى را که تعقل نمى کنند نکوهش نموده و فرموده «و چون به ایشان گفته شود از آنچه خداوند نازل کرده است پیروى کنید، گویند خیر، ما از آنچه نیاکانمان را بر آن یافته ‏ایم پیروى مى ‏کنیم آیا اگر نیاکانشان چیزى نیندیشیده و راهى نیافته باشند [باز هم از آنان پیروى مى‏ کنند؟] (170 بقره)» و فرموده «مثال (تو) در دعوت کافران مثال کسی است که (گوسفندان و حیوانات را برای نجات از چنگال خطر) صدا می ‏زند، ولی آنها چیزی جز سر و صدا نمی ‏شنوند (و حقیقت و مفهوم گفتار او را درک نمی ‏کنند) این کافران (در حقیقت) کر و لال و نابینا هستند و لذا چیزی نمی ‏فهمند! (171 بقره)» و فرموده «و برخی از آنان به تو گوش می دهند [ولی گویا نمی شنوند] آیا تو می توانی کران را گرچه اندیشه نمی کنند، بشنوانی؟ (42 یونس)» و باز فرموده «آیا گمان می کنی بیشتر آنان [سخن حق را] می شنوند، یا [در حقایق] می اندیشند؟ آنان جز مانند چهارپایان نیستند، بلکه آنان گمراه ترند! (44 فرقان)» و فرمود «همه آنان [به صورت متحد و یک پارچه] با شما نمی جنگند مگر در آبادی هایی که دارای حصار و قلعه و دژ هستند، یا از پشت دیوارها، دلاوری آنان میان خودشان شدید است [ولی از رویارویی با شما می ترسند]، آنان را متحد و هم دست می پنداری در حالی که دل هایشان پراکنده است؛ زیرا آنان گروهی هستند که تعقّل نمی کنند. (14 حشر)» و فرموده «و خود را فراموش مى ‏کنید با اینکه شما کتاب [خدا] را مى‏ خوانید آیا [هیچ] نمى‏ اندیشید. (44 بقره)»...

حدیث شماره ۱۲ کتاب عقل و جهل اصول کافی
قسمت دوم

... و فرمود «و از آیات او این است که برق (و رعد) را به شما نشان می‏دهد که هم مایه ترس است و هم امید (ترس از صاعقه، و امید به نزول باران) و از آسمان آبی فرو می‏فرستد که زمین را بعد از مردن به وسیله آن زنده می‏کند، در این نشانه‏ هائی است برای جمعیتی که عقل خود را به کار می‏گیرند. (24 روم)» و باز فرمود «بگو بیائید آنچه را پروردگارتان بر شما حرام کرده است برایتان بخوانم: اینکه چیزی را شریک خدا قرار ندهید، و به پدر و مادر نیکی کنید، و فرزندانتان را از (ترس) فقر نکشید، ما شما و آنها را روزی می‏دهیم، و نزدیک کارهای زشت و قبیح نروید چه آشکار باشد چه پنهان، و نفسی را که خداوند محترم شمرده به قتل نرسانید، مگر به حق (و از روی استحقاق) این چیزی است که خداوند شما را به آن سفارش کرده، شاید تعقل کنید. (151 انعام)» و نیز فرمود «آیا در آنچه ما روزى شما کردیم، از بردگانتان شریکانى را مى‏ پذیرید، تا آنان در رزق، مساوى (و شریک) شما باشند؟ و آیا همان‏طور که از یکدیگر مى ‏ترسید از بردگانتان مى‏ ترسید؟! (شما که در یک لقمه ‏ى نان، حاضر نیستید با زیردستان خود شریک باشید، چگونه بت‏هاى بى روح را شریک خدا مى‏ دانید؟!) ما آیات خود را براى گروهى که مى ‏اندیشند، این گونه شرح مى‏ دهیم. (28 روم)»
اى هشام پس خداوند صاحبان عقل را اندرز داده و به آخرت تشویقشان نموده «به و زندگانى دنیا جز بازیچه و سرگرمى نیست، و سراى آخرت براى پرهیزگاران بهتر است، آیا نمى ‏اندیشید؟ (32 انعام)»
اى هشام سپس به کسانى که به کیفر و عذاب خدا نمی اندیشند، بیم داده و فرموده «سپس دیگران را هلاک ساختیم و شما پیوسته صبحگاهان از کنار (ویرانه‏ های شهرهای) آنها عبور می‏کنید و نیز شبانگاهان، آیا تعقّل نمی کنید؟ (136 – 138 صافات)» و فرموده «ما بر اهل این شهر به علت کار زشتی که مرتکب می شوند، عذاب سختی از آسمان نازل خواهیم کرد. ما از آن آبادی نشانه روشنی و درس عبرتی برای کسانی که تعقل می‏کنند باقی گذاردیم. (34 و 35 عنکبوت)»
اى هشام عقل همراه علم است و خدا فرموده «و این مثلها را براى مردم مى‏زنیم و جز دانشمندان کسى درباره آنها تعقل نمى‏کند. (43 عنکبوت)»...

حدیث شماره ۱۲ کتاب عقل و جهل اصول کافی
قسمت اول

هشام بن حکم گوید: موسى بن جعفر علیهم السلام به من فرمود: اى هشام خداى تبارک و تعالى صاحب عقل و فهم را در کتاب مژده داده است و فرموده «آن بندگانم را که هر سخن را شنوند و از نیکوترش پیروى کنند مژده بده، ایشانند که خدا هدایتشان کرده و ایشانند صاحبان عقل. (18زمر)» اى هشام همانا خداى متعال به واسطه عقل حجت را براى مردم تمام کرده و پیغمبران را به وسیله بیان یارى کرده و به سبب برهان ها بر ربوبیت خویش دلالتشان نموده و فرموده است «و خدای شما خدای یگانه است، جز او خدایی نیست، رحمتش بی اندازه و مهربانیش همیشگی است. بی تردید در آفرینش آسمان ها و زمین و رفت و آمد شب و روز و کشتی هایی که در دریاها [با جابجا کردن مسافر و کالا] به سود مردم روانند و بارانی که خدا از آسمان نازل کرده و به وسیله آن زمین را پس از مردگی اش زنده ساخته و در آن از هر نوع جنبنده ای پراکنده کرده و گرداندن بادها و ابرِ مسخّر میان آسمان و زمین، نشانه هایی است [از توحید، ربوبیّت و قدرت خدا] برای گروهی که می اندیشند. (163 و164 بقره)» پس فرموده است «و شب و روز و خورشید و ماه را نیز رام و مسخّر شما قرار داد، وستارگان هم به فرمانش رام و مسخّر شده اند؛ قطعاً در این [حقایق] نشانه هایی است [بر توحید، ربوبیّت و قدرت خدا] برای گروهی که تعقّل می کنند. (12 نحل)» و باز فرمود «اوست که شما را از خاک آفرید، سپس از نطفه، آن گاه از علقه، سپس به صورت طفلی [از رحم مادران] بیرون می فرستد، تا به کمال نیرومندی و قوت خود برسید، آن گاه پیر و سالخورده شوید، و برخی از شما پیش از رسیدن به این مراحل قبض روح می شوید، و [برخی زنده می مانید] تا به آن مدتی که معین و مقرّر است برسید، و برای اینکه شما تعقّل کنید. (67 غافر)» و باز فرموده: همانا در گردش شب و روز و رزقی که خدا از آسمان فرستاد که زمین را بعد از مرده شدنش زنده کرد و در گردش بادها (و ابر مسخر در فضا) براى آنها که تعقل مى کنند نشانه هائیست و باز فرمود «خدا زمین را پس از مرگش زنده مى‏ گرداند، به راستى که آیات [خود] را براى شما به روشنى بیان کردیم، باشد که تعقل کنید. (17 حدید)» و نیز فرمود «و باغهایى از [درختان‏] انگور و کشت ها[ى گوناگون‏] و خرما، همانند و ناهمانند، که همه به یک آب آبیارى مى‏شوند و میوه ‏هاى بعضى را از بعضى دیگر برتر ساخته ‏ایم، بى‏گمان در این براى خردورزان مایه ‏هاى عبرت است. (4 رعد)»

حدیث شماره ۱۱ کتاب عقل و جهل اصول کافی

پیغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: خداوند به بندگانش چیزى بهتر از عقل نبخشیده است، زیرا خوابیدن عاقل از شب بیدارى جاهل بهتر است و در منزل بودن عاقل از مسافرت جاهل (به سوى حج و جهاد) بهتر است و خدا، پیغمبر و رسول را جز براى تکمیل عقل مبعوث نسازد (تا عقلش را کامل نکند مبعوث نسازد) و عقل او برتر از عقول تمام امتش باشد و آنچه پیغمبر در خاطر دارد، از اجتهاد مجتهدین بالاتر است و تا بنده اى واجبات را به عقل خود در نیابد، آنها را انجام نداده است همه عابدان در فضیلت عبادتشان به پاى عاقل نرسند. عقلا همان صاحبان خردند که درباره ایشان فرموده: «تنها صاحبان خرد اندرز مى گیرند.»

حدیث شماره ۱۰ کتاب عقل و جهل اصول کافی

ابن سنان گوید به حضرت صادق علیه السلام عرض کردم: مردی است عاقل که گرفتار وسواس در وضو و نماز مى باشد؛ امام فرمود: «چه عقلى که فرمانبرى شیطان مى کند؟» گفتم: چگونه فرمان شیطان مى برد؟ فرمودند: «از او بپرس وسوسه ای که به او دست می دهد از چیست؟ قطعا به تو خواهد گفت از عمل شیطان است.»

حدیث شماره ۹ کتاب عقل و جهل اصول کافی

امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلى الله و آله و سلم نقل مى کند که: «چون خوبىِ حالِ مردى (مانند نماز و روزه بسیارش) به شما رسید، در خوبى عقلش بنگرید، زیرا به میزان عقلش پاداش مى یابد.»

حدیث شماره ۸ کتاب عقل و جهل اصول کافی

سلیمان دیلمى گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم فلانى در عبادت و دیانت و فضیلت چنین و چنان است فرمود: «عقلش چگونه است؟» گفتم نمى دانم، فرمود: «پاداش به اندازه عقل است، همانا مردى از بنى اسرائیل در یکى از جزایر دریا که سبز و خرم و پر آب و درخت بود عبادت خدا مى کرد یکى از فرشتگان از آنجا گذشت و عرض کرد پروردگارا مقدار پاداش این بنده ات را به من بنما خداوند به او نشان داد و او آن مقدار را کوچک شمرد، خداوند به او وحى کرد همراه او باش پس آن فرشته بصورت انسانى نزد او آمد عابد گفت: تو کیستى؟ گفت: مردى عابدم چون از مقام و عبادت تو در این مکان آگاه شدم نزد تو آمدم تا با تو عبادت خدا کنم پس آن روز را با او بود، چون صبح شد فرشته به او گفت: جاى پاکیزه اى دارى و فقط براى عبادت خوب است. عابد گفت: اینجا یک عیب دارد. فرشته گفت: چه عیبى؟ عابد گفت: خداى ما چهارپائى ندارد، اگر او خرى مى داشت در اینجا مى چراندیمش به راستى این علف از بین مى رود! فرشته گفت: پروردگار که خر ندارد، عابد گفت: اگر خرى مى داشت چنین علفى تباه نمى شد، پس خدا بفرشته وحى کرد: همانا او را به اندازه عقلش پاداش مى دهم.» (یعنى حال این عابد مانند مستضعفین و کودکان است که چون سخنش از روى ساده دلى و ضعف خرد است مشرک و کافر نیست لیکن عبادتش هم پاداش عبادت عالم خداشناس را ندارد.)

حدیث شماره ۷ کتاب عقل و جهل اصول کافی

امام باقر علیه السلام می فرمایند: «خداوند در روز قیامت نسبت به حساب بندگانش، به اندازه عقلی که در دنیا به آنها داده است، باریک بینی می کند.»

حدیث شماره ۶ کتاب عقل و جهل اصول کافی

امام صادق علیه السلام می فرمایند: «هرکس که عاقل است، دین دارد و هر کس که دین دارد، به بهشت می رود.»